1. Ύστερα από τις τζιχαντιστικές επιθέσεις στη Γαλλία στις 13 Νοεμβρίου
2015, η Ευρωενωσιακή/Γερμανική ιδεολογία της πολυπολιτισμικότητας έχει μπει
σε μια περίοδο κρίσης. Αν και μια τέτοια κρίση σε καμία περίπτωση δε
σημαίνει και την ήττα της πολυπολιτισμικότητας, η ίδια η ύπαρξη της κρίσης
συνιστά ένα ιστορικό γεγονός.
2. Για πρώτη φορά μετά τις τζιχαντιστικές επιθέσεις, η ίδια η
πολυπολιτισμικότητα ως ιδεολογία βρίσκεται να απειλείται από το ζήτημα της
ασφάλειας. Δεν πρόκειται για την ασφάλεια του ίδιου του κράτους – αντίθετα,
αυτό που απειλείται σε καθημερινή βάση είναι η φυσική και ψυχολογική
ακεραιότητα του ατόμου (και, συνεπώς, ο «βιόκοσμος» της κοινωνίας των
πολιτών, όπως θα το έθετε ο Χάμπερμας).
3. Όλοι οι κοινωνιολόγοι και οι κοινωνικοί ιστορικοί θα συμφωνούσαν πως η
ασφάλεια μιας κοινωνίας είναι εκ των ων ουκ άνευ για τη συνοχή της, όποιος
κι αν είναι ο συγκεκριμένος κοινωνικός της σχηματισμός (τέτοιες
επισημάνσεις έχουν γίνει από «μαρξιστές» όπως ο Πουλαντζάς και ο
Χομπσμπάουμ, από «φιλελεύθερους» όπως ο Άρον, και από «φασίστες» όπως ο
Μισέλς και ο Παρέτο).
4. Έτσι, την Κυριακή 22 Νοεμβρίου 2015, όταν η αστυνομία πραγματοποιούσε
αντιτρομοκρατικές έρευνες στις Βρυξέλλες, η βελγική κοινωνία των πολιτών –
μέσω των κοινωνικών δικτύων – έδειξε την πλήρη της συνεργασία με το κράτος
(βλ. “#BrusselsLockdown”). Το ζήτημα της ασφάλειας, επομένως, δεν μπορεί να
εξαντληθεί απλώς σε έννοιες όπως η κρατική «καταστολή» και ο κρατικός
«έλεγχος», όπως θέλει να επιμένει ο στερεοτυπικός δογματισμός της
«Αριστεράς».
5. Τώρα, με δεδομένη την απειλή που δέχεται η ασφάλεια σε όλη την ευρωπαϊκή
ήπειρο, βλέπουμε μια ασυνέπεια ανάμεσα στον «επίσημο» πολιτικό λόγο και
στις «ανεπίσημες» πολιτικές πρακτικές. Ο «επίσημος» λόγος επιμένει στην
πολυπολιτισμικότητα και άρα παλεύει – με μεγάλο πολιτικό άγχος – να
τραβήξει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους τζιχαντιστές «τρομοκράτες»
και στις μάζες των μουσουλμάνων που ήδη ζουν ή εισέρχονται στην Ευρώπη. Από
την άλλη πλευρά, η «ανεπίσημη» πολιτική πρακτική δρα με έναν τρόπο που
παίρνει ως δεδομένο ότι ο τζιχαντιστικός φανατισμός συνδέεται με τη
μουσουλμανική μετανάστευση, κι έτσι προσπαθεί να την περιορίσει ή να την
ελέγξει. Με πολύ γρήγορους ρυθμούς, αυτός ο πολιτικός χειρισμός
μεταλλάσσεται σε ανοιχτή πολιτική (όπως φάνηκε στις προσπάθειες να πειστεί
η Τουρκία να συνδράμει στον περιορισμό της ροής των μεταναστών), ενώ η
ιδεολογία της πολυπολιτισμικότητας συνεχίζει να διαδίδεται μέσα από όλους
τους κυρίαρχους ιδεολογικούς μηχανισμούς σε όλη την Ευρώπη. Ακριβώς εδώ
βρίσκεται η πεμπτουσία της αντίφασης όσον αφορά τους μετανάστες.
6. Πασιφανής πραγματικότητα – χειροπιαστή εμπειρία για τις τεράστιες μάζες
των Ευρωπαίων – είναι ότι η δεύτερη και τρίτη γενιά μουσουλμάνων που ζουν
στην Ευρώπη δεν έχουν καταφέρει να αφομοιωθούν στην κοινωνία των πολιτών.
7. Το να προσπαθήσει κανείς να εξηγήσει τις αιτίες αυτού του γεγονότος
είναι χρήσιμο, αλλά αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει το πιο καίριο ζήτημα. Το
οποίο είναι ότι η «αντίδραση» αυτών των νεότερων γενεών έχει πάρει τη μορφή
ενός φανατισμού προσανατολισμένου στον μουσουλμανισμό και σε αντι-δυτικά
αισθήματα. Με άλλα λόγια, η αντίδρασή τους δεν έχει κοσμική φύση – είναι
πέρα και έξω από τις πολιτικές κουλτούρες είτε της «Αριστεράς» είτε της
«Δεξιάς», έξω από οτιδήποτε συγκροτεί την κοινωνικο-πολιτισμική και
πολιτική συνείδηση των Ευρωπαίων.
8. Αλλά και πέρα απ’ αυτό, ακόμα και «αφομοιωμένοι» μουσουλμάνοι-μέλη του
Εργατικού Κόμματος στη Βρετανία διατηρούν την ιδιαίτερη θρησκευτική τους
ταυτότητα (ένα παράδειγμα είναι οι κομματικές συγκεντρώσεις, όπου οι άντρες
μουσουλμάνοι απομονώνονται από τις γυναίκες συντρόφους τους).
9. Πάνω απ’ όλα, όμως, αυτοί που στρέφονται εναντίον της κουλτούρας και των
πρακτικών της Δύσης με βίαιο και μη κοσμικό τρόπο είναι οι νέοι που δεν
έχουν αφομοιωθεί, αμφισβητώντας έτσι άμεσα τον «βιόκοσμο» μιας Ευρώπης που
έχει τις ρίζες της στις αξίες της Αναγέννησης (και που εκφράζει την
τεράστια πλειοψηφία των ευρωπαϊκών μεσαίων τάξεων).
10. Η τέτοιου είδους βίαιη αντίδραση στις δυτικές αξίες συνιστά την υποδομή
για τη στρατολόγηση εκ μέρους του σουνιτικού κράτους του ISIS, το οποίο και
έχει τη λαϊκή υποστήριξη των σουνιτών της Σαουδικής Αραβίας, της Τουρκίας,
περιοχών της Συρίας, περιοχών του Ιράκ, κ.ο.κ.
11. Πρόκειται για ένα γεγονός γνωστό σε όλους τους σοβαρούς παρατηρητές: οι
τζιχαντιστικές επιθέσεις στο Παρίσι έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό από
εκατομμύρια μουσουλμάνους σε όλη την υφήλιο (βλ., για παράδειγμα, Σταύρος
Λυγερός, “ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ”, 22.11.2015, σ. 42). Εδώ, δεν αναφερόμαστε απλώς σε
συγκεκριμένες μουσουλμανικές ελίτ ή σε θρησκευτικο-πολιτικές οργανώσεις
όπως οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι – μιλάμε για τις ίδιες τις λαϊκές
μουσουλμανικές μάζες.
12. Στην ίδια την Ευρώπη, ο εκτιμώμενος αριθμός των νεολαίων μουσουλμάνων
που στον έναν ή τον άλλον βαθμό πρόσκεινται ή υποστηρίζουν το ISIS
υπολογίζεται περίπου στις 10.000.
13. Είναι επίσης σημαντικό να σημειώσουμε μια σειρά από αυθόρμητες
τρομοκρατικές επιθέσεις μουσουλμάνων στις δυτικές κοινωνίες που ποτέ δεν
οργανώθηκαν απευθείας από το ISIS ή από οποιαδήποτε οργανωτική δομή που
σχετίζεται με αυτό. Έχουμε δει, με άλλα λόγια, ένα κύμα εθελοντών
ακτιβιστών να εκφράζουν την αλληλεγγύη τους προς το ISIS. Αν και δεν έχουν
άμεσα στρατολογηθεί, οργανωθεί και εκπαιδευτεί από κάποια δομή, η ιδεολογία
του ISIS τους μαγνητίζει. Στα παραδείγματα τέτοιων πράξεων βίας που
εκφράζουν ιδεολογική αλληλεγγύη περιλαμβάνονται οι ακόλουθες επιθέσεις: στη
Βοστόνη, 5 Απριλίου 2013· στο νοτιοανατολικό Λονδίνο, 22 Μαΐου 2013· στο
Σύδνεϋ, 15 Δεκεμβρίου 2014; στη νότια Καλιφόρνια, 2 Δεκεμβρίου 2015· στο
Λέιτονστοουν του Λονδίνου, 5 Δεκεμβρίου 2015.
14. Εδώ και αρκετό καιρό, σε σημαντικές μερίδες των ευρωπαϊκών μεσαίων
τάξεων έχει αρχίσει σταδιακά να δημιουργείται μια εθνική ή και εθνικιστική
συνείδηση, που απορρίπτει την περαιτέρω εισροή μουσουλμάνων στις χώρες
τους. Ωστόσο, ένα ιδιαίτερο γεγονός που συνέβη στις 24 Νοεμβρίου 2015 –
δηλαδή, η κατάρριψη του ρωσικού SU-24 μαχητικού από την Τουρκική Πολεμική
Αεροπορία – βοήθησε πολλούς σκεπτόμενους Ευρωπαίους να ξεκαθαρίσουν ένα
πολύ σημαντικό γεγονός. Μετά από αυτό το περιστατικό, έγινε αρκετά φανερό
ότι ο πιο σημαντικός παράγοντας πίσω από την αυτοκαταστροφή των
μουσουλμανικών εθνών-κρατών δεν είναι απλώς ο λεγόμενος «ιμπεριαλισμός» της
Δύσης – είναι μάλλον το τουρκικό κράτος, μια σουνιτική περιφερειακή
ιμπεριαλιστική δύναμη, που έχει ακολουθήσει μια πολιτική καταστροφής ώστε
να πετύχει τη σουνιτική ηγεμονία σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο. Η
υποστήριξη και προστασία που παρέχει στο σουνιτικό κράτος του ISIS το
επιβεβαίωσε αυτό απόλυτα.
15. Η συνειδητοποίηση αυτή είχε δύο συνέπειες: Πρώτον, οποιαδήποτε «ενοχικά
αισθήματα» εκ μέρους των δυτικών για τα «αποτυχημένα κράτη» (“Failed
States”) του αραβικού κόσμου δεν ήταν πλέον βάσιμα. Δεύτερον, είδαμε την
ανάδυση ενός μεγάλου κύματος υποστήριξης προς τον Πούτιν, ως επιτομής του
πατριωτισμού και ως υπερασπιστή των ευρωπαϊκών εθνών-κρατών. Πάνω απ’ όλα,
ο Πούτιν έφτασε στο σημείο να θεωρείται παράγοντας ασφάλειας, ακριβώς το
είδος της ασφάλειας που η απειλή των τζιχαντιστών στέρησε από τους
Ευρωπαίους.
16. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο είναι που επρόκειτο να οξυνθεί η κρίση της
ιδεολογίας της πολυπολιτισμικότητας. Πριν εξετάσουμε τις ακριβείς μορφές
που πήρε αυτή η κρίση, πρέπει να πούμε δυο λόγια για το ιδεολογικό
περιεχόμενο της πολυπολιτισμικότητας.
17. Σε όλη την Ευρώπη οι ιδεολογικοί μηχανισμοί προσπαθούν να σφυρηλατήσουν
ένα παράδειγμα «ηθικής» κοινωνικής συμπεριφοράς για όλες τις ευρωπαϊκές
κοινωνίες των πολιτών. Αναμένεται από τους πολίτες να συμμορφώνονται σε
συγκεκριμένους κώδικες συμπεριφοράς που αποδέχονται την πολυπολιτισμικότητα
ως έκφραση του «πολιτικά ορθού». Αυτή η «μεταμοντέρνα» ιδεολογία
περιλαμβάνει τη χειραγώγηση των καλά εδραιωμένων ευρωπαϊκών ιδεολογικών
παραδειγμάτων που είναι βαθιά ριζωμένα στον «νου» των μαζών.
18. Σε ποια ιδεολογική χειραγώγηση αναφερόμαστε; Ουσιαστικά, οι κυρίαρχοι
ιδεολογικοί μηχανισμοί χρησιμοποιούν κάθε κατάλοιπο ενός εκκοσμικευμένου
χριστιανισμού για να επιβάλλουν στις ευρωπαϊκές μεσαίες τάξεις ένα σύνολο
«ηθικών συστημάτων» για το τι είναι «καλό» και τι «κακό» στην κοινωνική
συμπεριφορά. Τα «ηθικά» αυτά «συστήματα» οδηγούν σε μια αυτο-αμφισβητούμενη
ηθική, σύμφωνα με την οποία οτιδήποτε είναι «διαφορετικό» – όπως οι
μουσουλμάνοι ή οι ομόφυλοι – θα πρέπει να γίνεται αποδεκτό και να
απολαμβάνει σεβασμού ως έχει, και θα πρέπει να γίνεται αποδεκτό και να
απολαμβάνει σεβασμού στη βάση της «ενοχής» που φέρουν οι Ευρωπαίοι για τις
αμαρτίες τους του παρελθόντος και του παρόντος (π.χ. η ευρωπαϊκή
αποικιοκρατία του 19ου αιώνα, ή οι σημερινές εν δυνάμει
ρατσιστικές/προκατειλημμένες τάσεις που υποτίθεται ότι υποκρύπτει ο «νους»
των ευρωπαϊκών μεσαίων τάξεων). Ο κεντρικός, πιο σημαντικός στόχος μιας
τέτοιας αποποίησης του εαυτού έχει στόχο να οδηγήσει σε μια
αυτο-αμφισβητούμενη ηθική, που με τη σειρά της οδηγεί στην αυτοκαταστροφή
των συνεκτικών κοινωνικο-πολιτισμικών οντοτήτων. Και αυτή η αυτοκαταστροφή,
σε τελευταία ανάλυση, θα μεταφραστεί στην καταστροφή οποιασδήποτε
συνείδησης βασίζεται στο έθνος-κράτος. Για την ΕΕ και το Γερμανικό Κράτος,
οποιαδήποτε διεκδίκηση της αξίας της εθνικής κυριαρχίας μειώνεται σε μια
«αμαρτωλή» εθνικιστική υπεροχή που ισοδυναμεί με φασισμό ή νέο-ναζισμό.
Παρομοίως, οποιαδήποτε επίκληση στην επιβίωση της κουλτούρας και των
παραδόσεων των ευρωπαϊκών εθνών-κρατών απορρίπτεται ως μισαλλόδοξη, «μη
πολιτικά ορθή» και ως κάτι που αντιτίθεται στο «ευρωπαϊκό ιδεώδες». Αυτό το
«ιδεώδες» συνίσταται πάνω απ’ όλα σε έναν πολυπολιτισμικό «ανθρωπισμό» που
δεν έχει άλλη «ηθική» επιλογή από το να αφήσει την Ευρώπη να μετατραπεί σε
ένα παγκόσμιο χωριό ανεκτικό απέναντι σε όλες τις μη-ευρωπαϊκές κουλτούρες
και θρησκείες (συμπεριλαμβανομένων, φυσικά, και των μουσουλμανικών
κοινοτήτων). Ο ίδιος ο γηραιός «ανθρωπισμός» της πλέον ακίνδυνης
«Αριστεράς» χειραγωγείται με τον ίδιο ακριβώς σκοπό.
19. Είναι ακριβώς το περιεχόμενο ενός τέτοιου ιδεολογικού λόγου που περνάει
στις μέρες μας κρίση. Αυτή η κρίση βασίζεται σε τρεις πυρηνικές αντιφάσεις,
που όλες έχουν προκύψει με την ανάδυση του ISIS και τα συνακόλουθα κύματα
της μαζικής μετανάστευσης μουσουλμάνων.
20. Πρώτη αντίφαση: Μια συγκεντρωτική ΕΕ βασισμένη στην εξαφάνιση των
εθνών-κρατών και στην δημογραφική πολυπολιτισμικότητα έρχεται σε αντίθεση
με τα αντι-μεταναστευτικά αισθήματα των Ευρωπαίων. Τέτοιου είδους αισθήματα
χαρακτηρίζονται από αυτοπεποίθηση, είναι απαλλαγμένα από ενοχές, και
συνιστούν απειλή για τις πολιτικές ελίτ που στεγάζονται στις δομές της ΕΕ.
Εδώ, ο λαϊκός «νους» των μεσαίων τάξεων σχετίζει την τζιχαντιστική
τρομοκρατία με τον μουσουλμανικό φανατισμό, και ως εκ τούτου είναι
καχύποπτος απέναντι σε όλους τους μουσουλμάνους (αυτό πρέπει να ιδωθεί ως
ένα υποκειμενικό φαινόμενο που ανταποκρίνεται σε αντικειμενικές, υλικές
συνθήκες). Οι πολιτικές ελίτ παρατηρούν τις αντικειμενικές αιτίες αυτής της
λαϊκής αντίδρασης και άρα δεν έχουν άλλη επιλογή από το να συσχετίσουν την
τζιχαντιστική τρομοκρατία με τη ροή των μεταναστών (είτε «ανεπίσημα» είτε
όχι). Ως εκ τούτου, κάνουν πιο αυστηρούς τους ελέγχους στα σύνορα και
αρχίζουν μέχρι και να αμφισβητούν τη Συνθήκη Σένγκεν του 1985 (σε αυτό
ακριβώς το πλαίσιο πρέπει να γίνει κατανοητή η ανασύσταση της FRONTEX και η
επέκταση των δραστηριοτήτων της). Συνεπώς, αρχίζουν να αμφισβητούν την
ιδεολογία της πολυπολιτισμικότητας που είχαν ασπασθεί όλο αυτό το διάστημα.
21. Δεύτερη αντίφαση: Η κίνηση εκ μέρους των πολιτικών ελίτ να
ανταποκριθούν κάπως στα λαϊκά αισθήματα και να αντιμετωπίσουν τη
μεταναστευτική ροή – που ούτως ή άλλως βγαίνει εκτός ελέγχου – έρχεται σε
αντίφαση με τις ανάγκες της γερμανικής βιομηχανίας (κυρίως), που πιέζει για
ένα πολύ χαμηλό κόστος εργασίας βασισμένο στους μετανάστες. Στα μάτια των
μισθωτών μεσαίων τάξεων, η απαίτησή της να πέσει ο επίσημος βασικός μισθός
έχει εκθέσει τόσο την ίδια όσο και τις πολιτικές ελίτ. Την ίδια στιγμή,
προκαλεί μια συγκρουσιακή σχέση ανάμεσα στο Κράτος και στο Κεφάλαιο. Όσον
αφορά το συγκεκριμένο ζήτημα, ο EUOBSERVER ( https://euobserver.com) έγραψε τα
εξής μετά τις απαιτήσεις της γερμανικής βιομηχανίας: «Η Γερμανία θα έπρεπε
να απορρυθμίσει την αγορά εργασίας της και να δημιουργήσει δουλειές
περισσότερο χαμηλά αμειβόμενες ώστε να βοηθήσει τους μετανάστες στην
καλύτερη ενσωμάτωσή τους…». Και επίσης, «Η Γερμανία θα έπρεπε να κάνει
εξαιρέσεις όσον αφορά τον βασικό μισθό και να συνάπτει βραχυπρόθεσμες
συμβάσεις». Στον βαθμό που ένα συγκεκριμένο ποσοστό μεταναστών θα
απορροφηθεί οπωσδήποτε από τη γερμανική βιομηχανία, αυτό αναπόφευκτα θα
οδηγήσει σε σύγκρουση ανάμεσα στο ντόπιο, συνδικαλιστικά οργανωμένο
εργατικό δυναμικό και στη μάζα των νεο-πρσληφθέντων μεταναστών. Μια τέτοια
σύγκρουση θα επιδεινώσει ακόμα περισσότερο την κρίση της ιδεολογίας της
πολυπολιτισμικότητας.
22. Τρίτη αντίφαση: Παραδόξως, το ζήτημα της ασφάλειας απειλεί το ίδιο το
Κεφάλαιο. Τόσο ο κατασκευαστικός τομέας όσο και το εμπόριο, και ιδίως όσον
αφορά τις μικρές και μεσαίες εμπορικές επιχειρήσεις και εταιρείες παροχής
υπηρεσιών, επηρεάζονται άμεσα από την τρίμηνη κατάσταση έκτακτης ανάγκης
στη Γαλλία, αλλά επίσης και από τον φόβο τζιχαντιστικών τρομοκρατικών
επιθέσεων σε χώρες όπως το Βέλγιο, η Γερμανία και αλλού. Επιπλέον, και
απλώς χάριν παραδείγματος, χαοτικές καταστάσεις που προκλήθηκαν από
μετανάστες εγκλωβισμένους στην Ειδομένη (στα ελληνο-σκοπιανά σύνορα) είχαν
αρνητικές συνέπειες στη λειτουργία του εμπορίου και των συναλλαγών:
ολόκληρη η αλυσίδα των εμπορικών συναλλαγών διαταράχθηκε, επηρεάζοντας όλη
την ευρωπαϊκή ήπειρο (εταιρείες όπως η COSCO εξέφρασαν τις διαμαρτυρίες
τους). Στον βαθμό που τόσο η τζιχαντιστική τρομοκρατία όσο και η
ανεξέλεγκτη είσοδος μεταναστών μπορούν να διαταράξουν σημαντικά την
οικονομική ζωή της Ευρώπης, για άλλη μια φορά η ιδεολογία και οι πρακτικές
της πολυπολιτισμικότητας μπορούν να πέσουν σε αντιφάσεις. Υπάρχει το
ενδεχόμενο μιας σύγκρουσης συμφερόντων ανάμεσα στις πολιτικές ελίτ και
στους διαφορετικούς τομείς του κεφαλαίου.
23. Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι στην ευρωπαϊκή ήπειρο αναδύεται
σταδιακά μια πολύ συγκρουσιακή κατάσταση. Από τη μια μεριά, έχουμε τη βαθιά
ριζωμένη Ευρωενωσιακή/Γερμανική ιδεολογία της πολυπολιτισμικότητας, η οποία
αντανακλά μακροπρόθεσμα σχέδια που έχουν στο στόχαστρό τους την εσωτερική
ενότητα των ευρωπαϊκών εθνών-κρατών. Από την άλλη, έχουμε τις λαϊκές μάζες,
η κοινωνικο-πολιτισμική συνοχή και τα δημοκρατικά δικαιώματα των οποίων
απειλούνται. Την ίδια στιγμή, οι μειονότητες – κυρίως οι μουσουλμανικές –
σταδιακά μπορούν να φτάσουν να λειτουργούν ως «ρυθμιστικός παράγοντας» στις
ευρωπαϊκές κοινωνίες.
24. Ένα τέτοιο, εν δυνάμει συγκρουσιακό πλαίσιο, θα μπορούσε να σημαίνει
ότι οι πολιτικές ελίτ, που εξαρτώνται από την ΕΕ, θα μετακινηθούν από την
προσπάθεια της ιδεολογικής ηγεμονίας σε αυτήν της πολιτικής καταστολής
(ιδίως απέναντι σε όλους τους υποτιθέμενους «εθνικιστές»). Αυτό, ωστόσο,
μόνο θα επιδεινώσει την ιδεολογική κρίση της πολυπολιτισμικότητας.
25. Η επιδείνωση αυτής της κρίσης θα θέσει εκ νέου την ανάγκη να διασωθεί
το ευρωπαϊκό έθνος-κράτος: γράφοντας το 1978, ο «μαρξιστής» πολιτικός
φιλόσοφος Νίκος Πουλαντζάς είχε προειδοποιήσει: «Η σημερινή διεθνοποίηση
της αγοράς και του κεφαλαίου… δεν αφαιρεί τίποτε από τη βαρύτητα που έχει
πάντοτε το έθνος» (βλ. «Το Κράτος, η Εξουσία, ο Σοσιαλισμός», ΘΕΜΕΛΙΟ,
2008, σσ. 139, 167-168).
Panagiotis Tourikis (“Nikos Vlachos”), 6.12/18.12.2015
